Tam Ekzom Sekanslama (WES)

Tam Ekzom Sekanslama (WES) Nədir?

Tam Ekzom Sekanslama (WES) dünyada və ölkəmizdə geniş istifadə olunan növbəti nəsil sekanslama (NGS) texnologiyasıdır və genomun “zülal kodlaşdıran bölgələrinin” sekanslanmasını əhatə edir. Ekzom sekanslama insanda zülal istehsalında iştirak edən bütün DNT bölgələrini əhatə edir. İnsan ekzomu bütün genomun cəmi <2%-ni təşkil etsə də, insanlarda məlum xəstəliklərlə əlaqəli variantların təxminən 85%-i bu sahələrdə yerləşir.

Ekzom sekanslama ekzonlarda mövcud olan variantların aşkar edilməsi üçün aparılır. Bu texnika, fərdin genetik kodunda DNT ardıcıllığını müəyyənləşdirmək və genetik xəstəlikləri aşkar etmək üçün istifadə edilir.

Genetik Xəstəlik Diaqnozu Necə Qoyulur? Ekzom Sekanslamanı Nə Zaman Tövsiyə Edirik?

Genetik xəstəliklərin diaqnozu üçün müxtəlif metodlar tətbiq edilir:

• Ətraflı ailə tarixi və şəxsi anamnez toplanır.

• Xəstəlik ailə ağacında necə yayılır, bu analiz edilir.

• Sistematik müayinə və dismorfik xüsusiyyətlərin qiymətləndirilməsi aparılır.

• Xəstə bizə gəlmədən əvvəl digər klinikalarda aparılan bütün testlər nəzərdən keçirilir.

Bu qiymətləndirmələrdən sonra "ön diaqnoz" düşünülürsə, differensial diaqnoz üçün genetik testlər planlaşdırılır.

Əgər şübhə edilən xəstəlik:

• Tək gen xəstəliyidirsə, molekulyar metodlar ön plana çıxır.
  Əgər diaqnoz müayinələrlə aydın qoyulubsa və yalnız bir gen cavabdehdirsə, həmin genə test planlaşdırılır. Bəzən MLPA üsulu ilə delesiyaların və duplikasiyaların araşdırılması tələb olunur.

Amma bəzi hallarda:

• Müayinə tapıntıları çox incə ola bilər.

• Tapıntılar bir neçə xəstəliyə aid ola bilər.

• Aydın diaqnoz qoyulsa da, bir neçə gen eyni xəstəliyə səbəb ola bilər.

• Eyni xəstədə bir neçə fərqli xəstəlik ola bilər.

Bu hallarda tək gen testi kifayət etmir. Belə hallarda Tam Ekzom Sekanslama (WES) üsulu üstünlük təşkil edir, çünki 20,000-ə yaxın genin bütün kodlaşdırıcı bölgələri araşdırılır.

WES Metodunun Üstünlükləri

• Bir neçə xəstəlik və ya əsas xəstəliyə təsir edən əlavə bir xəstəlik varsa, hamısını bir anda diaqnoz etmək imkanı yaradır.

• “Atipik” tapıntılar varsa, klinik tabloya təsir edən dəyişdirici genlər və ya birdən çox xəstəliyin varlığı araşdırıla bilir.

• Qohum evliliklərinin yüksək olduğu ölkələrdə (məsələn, Türkiyə) bir xəstədə bir neçə xəstəlik eyni anda ola bilər.

• Xüsusi bir xəstəliyə işarə etməyən tapıntılarda geniş araşdırma imkanı yaradır.

• İrsi xəstəliklərdə ailənin gələcək nəsilləri üçün risk qiymətləndirilməsi aparıla bilir.

WES İlə Nə Əldə Edirik?

• Genetik Xəstəliklərin Diaqnozu:
  Xüsusilə nadir xəstəliklərin səbəblərinin araşdırılmasında effektivdir.

• Genetik Risk Faktorlarının Aşkarlanması:
  Genetik risk daşıyıcılarının müəyyənləşdirilməsi ilə gələcək sağlamlıq riski dəyərləndirilir.

• Dərman Cavabının Proqnozlaşdırılması (Farmakogenetika):
  Fərdi dərman yanaşmaları üçün istifadə edilir.

• Xərçəng Tədqiqatı:
  Xərçəng hüceyrələrindəki genetik dəyişikliklər araşdırılır və fərdiləşdirilmiş müalicə planları hazırlanır.

• Yeni Genetik Kəşflər:
  Yeni genlərin kəşfi və genetik mexanizmlərin anlaşılması üçün istifadə olunur.

Tam Ekzom Sekanslama (WES) Necə Aparılır?

1. DNT Nümunəsinin Hazırlanması:

• Qan, tüpürcək və ya toxuma nümunəsi alınır.

• DNT laboratoriyada çıxarılır.

2. Ekzomun Zənginləşdirilməsi:

• Zülal kodlaşdıran bölgələr xüsusi proberlərlə seçilərək zənginləşdirilir.

3. Sekanslama:

• Zənginləşdirilmiş ekzom bölgələri yüksək keçiricili sekanslama texnologiyası ilə oxunur.

4. Məlumatların Analizi:

• Variantlar (nöqtə mutasiyaları, delesiyalar, insersiyalar) müəyyən edilir.

• Referans genomla müqayisə edilir.

5. Şərh və Hesabatlandırma:

• Klinik əhəmiyyət daşıyan dəyişikliklər qiymətləndirilir və hesabat hazırlanır.

Ekzom Sekanslama Məlumatlarının Qiymətləndirilməsi

• Fərdin klinik tapıntıları və ailə tarixi nəzərə alınır.

• 20,500 gen arasından 8,000-ə yaxın genin xəstəliklə əlaqəsi məlumdur.

• Variantların patogenlik dərəcəsi SIFT, PolyPhen-2, MutationTaster, MetaLR kimi bioinformatik alətlər və ACMG meyarlarına əsasən dəyərləndirilir.

• Diaqnoz qoyularsa, müalicə planı, ailə üzvləri üçün tarama və gələcək hamiləliklərdə profilaktik tədbirlər planlaşdırıla bilər.

Xüsusi Tətbiqlər

Prenatal Ekzom:
Fetal ultrasəslə aşkarlanan anomaliyələrdə və ya ailəvi tanısız xəstəliklərdə prenatal ekzom sekanslama aparılır. Detallı genetik məsləhət və klinik açıqlamalar verilir.

Trio Ekzom:
Ana, ata və fetusdan birlikdə ekzom analizi. Diaqnostik uğur və nəticə müddətini artırır. Xüsusilə prenatal dövrdə və tanısız hallarda çox vacibdir.

Xülasə

• Tam Ekzom Sekanslama yalnız seçilmiş bir neçə geni deyil, bütün zülal kodlayan bölgələri araşdırır.

• Yeni mutasiyaların və daşıyıcı vəziyyətlərin aşkarlanmasında uğurludur.

• Xəstəlik başlamadan əvvəl tədbir görmək və müalicəyə başlamaq imkanı verir.

• Genetik xəstəliklər və xərçəng riski daşıyan genlər üzrə geniş spektrli risk faktorlarını aşkarlaya bilir.

• Bu texnika tanısız genetik xəstəliklərdə və çoxsaylı genlərə bağlı hallarda diaqnoz üçün istifadə edilən növbəti nəsil üsullardan biridir.